İman sözlükte "bir kişiyi söylediği sözde tasdik etmek, doğrulamak, söylediğini kabullenmek, şüpheye yer vermeden yürekten inanmak" anlamına gelir.
Terim olarak ise, Resûlullah aleyhissalâtu vesselâm'ı, Allah Teâlâ'dan getirdiği kesin olarak bilinen hükümlerde tasdik etmek, onun haber verdiği şeyleri tereddütsüz kabul edip bunların gerçek ve doğru olduğuna gönülden inanmak demektir.
Buna göre; imanın hakikati ve özü kalbin tasdikidir. Kalbin tasdiki imanın değişmeyen asli unsurudur. İman edene sevap, etmeyene ceza (azap) vardır. Bu Yüce Rabbimizin kati emridir. Bir Ayet-i Celilede Hz.Rabbimiz şöyle buyurur:
"Hz.Allah (c.c) kimi doğru yola iletmek isterse onun kalbini İslam'a açar" (El Enam Suresi Ayet 125, Sh:143)
Hz.Rasülüllah Efendimiz (a.s) bir Hadis-i Şerifinde şöyle buyurur:
"Hz.Allah (c.c) Cennetlikleri Cennete, Cehennemlikleri Cehenneme koyacak, sonra da bakın kalbinde hardal tanesi kadar imanı olan birisini bulursanız onu cehennemden çıkarın buyuracaktır." (Buhari İman 15,Müslim iman 82)
Görüldüğü üzere imanın esası, inanılacak şeyleri kalbin tasdik etmesidir. Bir kimse diliyle inandığını söylese bile kalbiyle tasdik etmezse mümin olamaz. Buna karşılık kalbiyle tasdik edip inandığı halde, dilsizlik gibi bir özrü sebebiyle inancını diliyle açıklayamayan veya tehdit altında olduğu için kâfir ve inançsız olduğunu söyleyen kimse de mümin sayılır.
Kalplerde neyin gizli olduğunu ancak Allah bilir. Bir kimsenin iman ettiği, ya kendisinin söylemesiyle veya cemaatle namaz kılmak gibi mümin olduğunu gösteren belli ibadetleri yapmasıyla anlaşılır. O zaman bu kimse mümin olarak tanınır, müslüman muamelesi görür, müslüman bir kadınla evlenebilir. Kestiği hayvanın eti yenir, zekât ve öşür gibi dinî vergilerle yükümlü tutulur. Ölünce de cenaze namazı kılınır, müslüman mezarlığına defnedilir. Eğer bir kimse inancını diliyle ikrar etmezse ona, müslümana özgü bu tür hükümler uygulanmaz. Dil ile ikrar (söyleme) in önemi şu Hadis-i Şerifte dile getirilmektedir.
"Kalbinde buğday, arpa ve zerre ölçüsü iman olduğu halde Allah'tan başka ilah yoktur. Muhammed (as) O'nun elçisidir diyen kimse cehennemden çıkar" (Buhârî, "Îmân", 33; Tirmizî, "Cehennem", 9; İbn Mâce, "Zühd", 37).
Dil ile ikrar bu derece önemli olduğu için genellikle iman, "Kalp ile tasdik ve dil ile ikrardır" şeklinde tanımlanmıştır. İman inanılacak hususlar çısından icmali ve tafsili iman olmak üzere ikiye ayrılır.
a) İcmali İman: İnanılacak şeylere kısaca ve toptan inanmak demekir. İmanın en özlü ve en kısa şekli olan icmali iman, tevhit ve şehadet kelimelerinde özetlenmiştir.
Tevhid kelimesi: "La İlahe İllallah, Muhammedün Resulullah" Allah'tan başka hiçbir ilah yoktur. Muhammed (a.s) onun Rasülüdür, elçisidir.
Kelime-i Şehadet: "Eşhedü en la ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve resulühü" demektir. Ben şehadet ederim ki Allah'tan başka ilah yoktur. Muhammed (a.s) aleyhisselam) onun rasülü ve kuludur. İmanın ilk derecesi ve İslamın ilk temel direği bu iki kutsal şehadet ve tevhit cümleleri okuyup manalarını kalbiyle tasdik etmektir.
b)Tafsili iman: İnanılacak şeylerin her birine açık ve geniş şekilde ayrıntılı olarak inanmaya tafsili iman denir. Birinci derecede Hz.Allah'a, Hz.Muhammed'in Allah'ın rasülü olduğuna ve Ahiret gününe kesin inanmaktır.
İkinci derecede Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, öldükten sonra tekrar dirilmeye, Cennet ve Cehennemin, sevap ve azabın varlığına, kaza ve kadere ayrı ayrı inanmaktır. Amentü'de anlatılanlara inanmaktır.
Üçüncü derecede, Hz.Muhammed'in (a.s) Allah katından getirdiği bize kadar kesinlik yoluyla ulaştırılan bütün haberleri ve hükümleri tasdik etmektir. Hz.Allah'ın Rasülünün bildirdiği namaz, oruç, hac, zekat gibi bütün farzları bilmek, haram olanların haramlığını, helal olanların helalliğini bilip öylece inanmak gerekir.