Dünya, –bilimsel iddialara göre çok uzak geçmişte meteor çarpması gibi yaşamın alt üst olup yeniden başladığı örnekleri saymazsak– yirminci yüzyılın ikinci yarısından beri daha önce hiç karşılaşmadığı bir değişim dönemini yaşıyor. Kısaca yaşamın kendisi değişiyor. İnsanın da bundan kaçışı yok. Günlük hayat, ürünler, hizmetler, kurumlar, kuruluşlar ve algılar kimi zaman bilinçli bazen de farkında olmadan değişiyor.

Yaşamı insan gözünden nitelemeye ve anlatmaya çalışan sanat ve özelde edebiyat da bir değişim içinde… Bu değişimin bilincinde olan var, bugünü dün gibi yaşayıp ifade etmeye çalışan da… Düşünürlerin bilimsel ve teknolojik alanlarda yaptığı gibi gibi sanat ve edebiyat alanında da düşün insanları ve yazarlar gelecek konusunda öngörüler geliştirip yenilikçi yapıtlar üretiyorlar. Sonuçta sanat ve edebiyat teorileri şeklinde bir gelecek tasarımı ortaya çıkıyor. Kurmacanın oldukça yeni türü olan öykü (hikâye) için bu değişimi, öykü teorileri olarak gözlemliyoruz.

Öykü (hikâye) konusunda pek çok ‘sıkıntılı’ tanım bulunsa da; öykünün sınırlı uzunlukta, genellikle birkaç sayfa ile 20-30 sayfa arasında olabilen bir anlatı türü olduğu söylenebilir. Öyküden bir karakterin durumunu, onun başından geçen olayları, mevcut ortamla ilgili duygu ve düşünceleri, bir temayı, bir mesajı ya da benzerlerini kurmaca bağlamında anlatmak için yararlanılır.

Öykü teorileri, genel anlamda öykü olgusunun yapısını, öğelerini ve anlatım tekniklerini inceleyen ve analiz eden kuramsal yaklaşımları içerir. Öykü yazımının, anlatının ve anlamın temel ilkelerini anlamak amacıyla ilgili kurmaca teorilerden yararlanılabilir: Edgar Allan Poe'nun Tek Etki Teorisi, Anton Çehov'un Silah İlkesi, Vladimir Propp'un Morfolojik Analizi, Joseph Campbell'ın Kahramanın Yolculuğu Teorisi, Aristoteles'in Üç Birlik Kuralı, Karakter ve Tema Odaklı Yaklaşımlar, Modernist ve Postmodernist Yaklaşımlar, Feminist Öykü Teorisi vb. gibi…

Genel anlamda öykü teorileri olarak yukarıda sayılanlar öne çıkmakla birlikte kurmaca literatürü incelendiğinde başka yaklaşım ve teorilere rastlamak da mümkündür. Bunlar çoğu durumda öykülerin analizine, psikoloji, felsefe, anlambilim vb. gibi disiplinler açısından öykü yapısının çözümlenmesine yöneliktir.

Yeni türden kurmaca öykü yaklaşımları, geleneksel öykü teorilerinden önemli ölçüde farklıdır. Geleneksel teoriler, genellikle öykünün bir olay örgüsüne, karakterlere ve bir mesaja sahip olması gerektiğine inanır. Yeni teoriler ise, öykünün daha az yapısal ve daha çok ifadeye odaklanması gerektiğine inanır. Bu yeni yaklaşımların bazı temel özellikleri şunlardır: Eylemden ziyade deneyime odaklanma, kapalı sondan ziyade açık sonlara odaklanma, bilincin araştırılması, sınırların araştırılması… Yeni ve çağdaş öyküler genellikle geleneksel kurmaca sınırlarını araştırır. Örneğin gerçekçilik, zaman ve mekân gibi kavramları sorgulayabilirler.

Bu yeni yaklaşımları benimseyen, küresel ölçekte tanınmış bazı kurmaca yazarları arasında şunlar öne çıkar: John Barth, Donald Barthelme, Kurt Vonnegut, Thomas Pynchon, Joyce Carol Oates, A.S. Byatt, Jonathan Safran Foer, George Saunders, David Foster Wallace…

Yeni ve çağdaş öykü teorilerinin, postmodernizm ve postyapısalcılık gibi kuramsal akımlardan etkilendiğini belirtmek gerekir. Bu akımlar, geleneksel gerçeklik ve anlam kavramlarını sorgulayarak, yazarların daha serbest ve deneysel bir şekilde ifade edilmesine olanak tanımıştır. Bu yaklaşımlar, öyküyü daha çok bir edebi form olarak ele almaktadır. Bu yaklaşımlar, öykünün teknik ve estetik yönlerini vurgular; öykünün bir mesaj veya anlam iletmekten ziyade bir deneyim sunmasını amaçlar.

Öykü türü, edebiyat tarihi açısından yeni bir tür olmakla birlikte ilk ortaya çıktığı döneme oranla hayli yol aldı. Değişimini sürdüreceğine dair de önemli ipuçları var. Değişimi görmek önemli…

Hatırlatma: 7 Aralık 2024 Cumartesi günü saat 15.00’te Adımlar Kitap Kafe’de (Eskişehir) şair, yazar, gazeteci Rahmi Emeç’in moderatör olacağı edebiyat söyleşim var. Yeni öykü kitabım “Günbatımı Kahvehanesi”ni de konuşacağız. Beklerim.