Eskişehir'deki, kurum/kuruluşlar ve kişi kişiler, kentin doğasını, tarihi ve kültürel değerlerini, ne tanıdı, ne de tanıttı. Bu alanda, çok şey söyledi, hatta toplantılar yapıldı ama alınan karalar, yapılan öneriler, ya vaatte, ya da söylemde kaldı.
Yıllardır, Eskişehir, Kütahya ve Afyon valileri ve diğer ilgililer, kendi aralarında, "Frig Vadisi" ile ilgili toplantılar yapıyorlar. Ancak bu toplantılarda, ne gibi kararlar alıyorlar veya nasıl bir strateji izlediler bilinmiyor. O nedenle de bugüne kadar," FRİG VADİSİ", ne turizme, ne de ekonomiye kazandırılamadı.
Oysa "FRİG VADİSİ" ile ilgili, tüm gelişmelerde, bölge halkı ve kültürel değerler, ön planda olmalıdır. Ayrıca Frig Vadisi' deki gelişmelerin, hızını ve niteliğini doğru kavramak, geleceğini de doğru yönlendirmek için, öncelikle bir "MASTIR PLAN" a, ihtiyaç vardır. "FRİG VADİSİ" ile ilgili, yapılacak, bir "Mastır Plan", hem bölge halkı, hem de yerel ve bölge dışından gelecek olan yatırımcı ve turistler için, rehber olacaktır.
Öte yandan FRİG VADİSİ, doğa turizmi açısından önemli bir bölgedir. Nitekim bir arkeolog " FRİG VADİSİ", Kapotakya'dan daha güzel" demişti. Ancak "FRİG VADİSİ" turizme kazandırılamadı.
Han İlçemizde, Yer altı şehrini, gezerken, Eskişehir'in, doğasını, tarihi ve kültürel mirasını, turizm ve kent ekonomisine kazandıramamakla, neleri kaybettiğini ve Han Yer altı Şehrini, Eskişehir' e kazandıran, Müze Müdürlerimizden, Rahmetli Arkeolog Dursun Çağlar'ı da hatırladık.
Rahmetli Dursun Çağlar, başkanlığındaki 27 işçi, belediyenin iş makineleri ve teçhizatlarıyla, bölgede kazı ve temizlik çalışması yaptı. 11 yıl süren kazı çalışmaları sonucu, bölgenin, Roma Dönemi'ne ait, yeraltı şehri olduğu belirlendi.
Eskişehir'in, 84 kilometre güney doğusunda, yer alan, mekânları birbirine bağlayan galerilerden oluşan, "YER ALTI ŞEHRİ" nde, , yoğun olarak adak çukurları, depolar, kaya mezarlar var.
Mekânın kenarlarına, ana kayaya, oyulmuş mezar yerleri yapıldığı tespit edilirken, zeminde belirlenen, üçgen oyuğun banyo ve tuvalet olduğu tahmin ediliyor. En alt seviyede ise uzun bir koridorla, yer altı şehrinin, su kanalına ulaşıldığı belirlendi.
Han Yer Altı Şehri'nin girişinde, ana kayaya oyulmuş 1.80 m yüksekliğinde ve 1.00 m genişliğinde dikdörtgen bir kapı var. Buradan 7.30 m uzunlukta, 6.50 genişlikte oval planda bir galeriye girilmektedir. Galerinin yüksekliği 2.25 m olup, keski izleri tavanda ve yanlarda görülmektedir.
Han yer altı şehrinin, yaklaşık 1.5 km kare kadar bir alanı kapladığı tahmin edilmektedir. Su kanallarının, ilçenin dışına çıkıp çıkmadığı, çıkıyor ise nerelere kadar uzandığı konusunda, kesin bir araştırma yapılmadı. Ancak, kanallara dağılan suyun, ilçenin batısındaki dağlardan geldiği ve ayaklarının da ilçenin doğusunda olduğu, varsayımı üzerinde durulmaktadır. Çünkü kanalların uzantılarının, bu yönlerde olduğu görülmektedir.
2004 yılında, Anadolu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü sorumluluğunda ve kontrolünde, yapılan, Han Yeraltı Şehri, koruma önlemleri yetersizdir. Özellikle yeraltı şehrinin girişindeki, Hıristiyanlık dönemine ait mezar odalarının, tavanları kar ve yağmur sularından etkileniyor. 3 bin yıldır, sağlam kalabilen, yer altı şehri, tedbir alınmazsa, geri dönülmez hasarla oluşacaktır.
Han Yer Altı Şehri, anlatılmaz. Bizzat gidip, görmek gerekir. Ancak Eskişehir Valiliği ve Anakent Belediyesi, Han İlçesi'nin, doğasını, tarihi ve kültürel mirasını, turizme kazandırmak için, Han İlçesi Belediyesi' ne yardımcı olmalıdır.
Şu bir gerçek ki içinde bulunduğumuz çağda, turizm, hızlı bir şekilde gelişen ve en fazla ekonomik gelir sağlayan, sektörlerden biridir. O nedenle de ülkeler, kentler, beldeler ve köyler, turizm sektöre önem vermektedir. Turizm sektörü, ülke, kente ve tüm yerleşim alanlarında, ekonomiye, ciddi katkıda bulunuyor. O nedenle de han ilçesinin doğası, Yer altı şehri, tarihi ve kültürel mirası, mutlaka turizme kazandırılmalıdır.
Aslında Eskişehir'in, 2013-2023 yılları arası, "DOĞA TURİZMİ MASTER PLANI" gerçekleştirildi. Ancak elle tutulur ve gözle görülür, bir doğa turizm faaliyeti yoktur. Oysa son yıllarda, doğa turizmine merak arttı, insanlar bilinen ve kalabalık yerlere gitmek yerine, artık bakir, sessiz ve muhteşem manzaralara sahip, yerler arıyor. Han İlçesi, doğa turizmi açısından, önemli bir bölgedir.
Han ilçesi 'nin, doğası, kültürel ve tarihi mirası, özellikle de Yer Altı Şehri, turizm ve Han ilçesinin ekonomisinin, motoru olabilir. Ancak Han İlçesi'nde, yer altı şehri, tarihi ve kültürel değerler korunması için, Bakanlık, Eskişehir Valiliği ve diğer ilgili kurum/kuruluşlar, üzerlerine düşen görevleri, mutlaka yerine getirmelidir. Çünkü tarihi ve kültür miras, özellikle de doğa, çocuk ve torunlarımızın, bizlere emanetidir.